1912 онд Владимир Ленин 19-р зууны нэрт хувьсгалч ардчилсан хүний мэндэлсний зуун жилийн ойг тохиолдуулан "Герцений дурсгалд" нийтлэл бичжээ. Энэхүү олон нийтийн зүтгэлтний хувийн шинж чанарыг үнэлэхдээ Ленин "Decembrists нь Герценийг сэрээжээ" гэж бэлгэдэн дурдсан байдаг. 1825 онд Оросыг өдөөсөн 12-р сарын бослогын оролцогчид хувьсгалч байгуулахад ямар ач холбогдолтой байсан бэ?
Арванхоёрдугаар сард сэрсэн
Александр Иванович Герцен бол 19-р зууны эхний хагас ба дунд үеийн эрхэм хувьсгалчдын үеийн төлөөлөл юм. Орос дахь язгууртнууд нэгэн төрлийн биш байв. Ихэмсэг офицерууд, мөрийтэй тоглоомын сонирхогчид, үзэсгэлэнтэй сайхан мөрөөдөгчдийн дунд Орос улсад илүү сайн сайхан амьдралыг хүсч, ард түмнийг чөлөөлөхийн төлөө амиа өгөхөд бэлэн байсан хүмүүсийн өргөн давхарга бий болжээ. Энэ бол 1825 оны 12-р сарын 14-нд Сенатын талбай дээр гарч ирсэн зориггүй хүмүүсийн фаланкс бөгөөд ирээдүйн хувьсгалт ардчилагчдын залуу үеийг сэрээсэн юм.
Александр Герцен ард түмний эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч энэ шинэ үеийнхэнд харьяалагддаг байв. Декабристуудын бослого түүний оюун ухааныг цэвэрлэж, сүнсийг нь сэрээв. Арванхоёрдугаар сарын жагсаалд оролцогчдын иргэний зоригт урам зориг хайрласан Герцен автократын эсрэг тэмцэлд нэгдэж хувьсгалт ухуулга эхлэв.
Хамгаалалтын тогтолцоо тогтсон оронд амьдарч байсан Герцен аажмаар тухайн үеийн хамгийн нэрт сэтгэгчидтэй зэрэгцэн хөгжиж чаджээ. Гегелийн диалектик аргыг өөртөө шингээсэн Герцен Людвиг Фейербахийн материалист үзлийг дагаж гүн ухаандаа цааш явсан.
Герцен ардчилагч, социалист болсон тул диалектик материализмаас ганцхан алхам холдов.
Оросын ардчиллын хонх
Герцений нийгэм, улс төрийн үйл ажиллагааны замнал тэр бүр шулуун дардан байгаагүй. Герцен 1848 онд Европын хувьсгалт хөдөлгөөнүүд нуран унасны дараа бага зэрэг төөрөлдсөн. Тэр үед Европт амьдарч байсан сэтгэгч нь хувьсгалт үйл явдлын шууд гэрч байв. Тэр өдрүүдэд Европын хөрөнгөтөн хувьсгал аль хэдийн бүдгэрч, пролетариат хүч авах цаг хараахан болоогүй байв. Шинээр бий болж буй хөдөлмөрийн хөдөлгөөн дэх хувьсгалын гол хүчийг ялгаж салгаж чадаагүй Герцен улс төрд туйлын сэтгэлээр унав.
Герцений үзэл бодлыг түүний гадаадад хэвлүүлсэн Колокол сонины нийтлэлүүдэд тусгасан байв.
Түүний үзэж байгаагаар, Герцен нь Лениний хэлсэнчлэн ард түмнээс маш хол байсан Decembrists-ээс хамаагүй илүү явсан. Үнэн хэрэгтээ популизмыг үндэслэгчдийн нэг болсон Герцен социализмын мөн чанарыг тариачдыг чөлөөлөх, тариачдын дунд хүмүүсийн газар эзэмших болзолгүй эрхийн тухай тархсан санаанаас олж харав. Газар өмчлөгчдийн газрыг тэгш хуваарилах хэрэгтэй гэсэн санаа нь тэр жилүүдэд ард түмний тэгш байдлыг хүсэх хүслийг томъёолсон явдал байв.
Герцений сул тал бол тэр өөрөө язгууртны хүрээлэлд харьяалагддаг байсан бөгөөд улс оронд хувьсгалт өөрчлөлт хийх чадвартай хүчийг Оросоос олж хараагүй явдал байв. Тийм ч учраас Герцен ихэвчлэн хувьсгалт ардчиллаас эвэршсэн либерализм руу ухарч дээд тал руугаа эргэж байв. Ийм түр хугацаагаар ухрахын тулд Герценийг Чернышевский, Добролюбов нар нэг бус удаа шүүмжилж байжээ.
